Yanya’nın medar-ı iftiharı Nizamettin Bey

(Aydın Bostancı'nın bu makalesi Azınlıkça 67 (Ocak 2012) sayısında yayımlanmıştır. Bloğumda yayınlanmasına izin verdikleri için teşekkür ederim)

Geçen yıl Yanya şehrini ilk defa ziyaretimden önce bu güzel tarihi kenti hep Tepedelenli Ali Paşa ve Yanya şehrine hâkim meşhur Aslan Paşa Camii ile biliyor, meşhur adası ve gümüşçüleriyle hayal ediyordum. Hakikaten de Yanya görülmeye değer bir şehir. Minareleriyle süzülen tarihî camileri, eski kiliseleri, Yunanistan’ın en eski havraları ve tarihî konaklarıyla büyüleyici bir kent. Tarihle iç içe barışık kozmopolit bir şehir. Kaldığım otelin tam karşısında Osmanlı’nın son sadrazamlarından Tevfik Paşa’nın yaptırdığı saat kulesi, padişah turaları, rik’a ve farisî hatlarıyla yazılmış nefis kitabeleri ve Osmanlı armasıyla dimdik ayakta duruyor. Aslan Paşa ve Fethiye Camileri ise ince uzun minareleriyle Yanya şehrinin tarihi siluetini tamamlıyorlardı. Yanya denilince ilk akla gelen Tepedelenli Ali Paşa ve onun yaptırdığı cami, medrese ve hayır kurumları bugün hâlâ varlıklarını koruyor ve Osmanlı Paşası aradan neredeyse iki asırlık bir zaman geçmesine rağmen Yanya’da bugün bile saygıyla anılmaya devam ediyor. Tarihçiler tarafından çelişkili rivayetlerle anılan Ali Paşa, öyle veya böyle günümüzde Yanya’nın yegâne sembolü halinde varlığını korumaya devam ediyor. Bu tarih dolu şehirde, hayatta kalan tek Osmanlı Müslüman’ıyla tanışacağım aklıma gelebilecek en son şeydi. Tarihin içinden fışkıran bu Osmanlı beyefendisini, Sultan II. Abdülhamit’in 1899 yılında yaptırdığı Hamidiye İnas Rüştiyesi karşısında bulunan tarihî bir kafeteryada tanıma fırsatı buldum. 84 yaşında ama capcanlı ve coşku dolu bu beyefendi son Yanya Müftüsü Mustafa Fuat Efendi’nin damadı Nizamettin Metkobey’den başkası değildi. Şık giyimi ve sosyal kişiliğiyle her görenin yanına gelerek kendisine selam verdiği ve yanında taşıdığı iki cep telefonuyla herkesi hayrete düşüren bu yaşlı çınar, etrafına canlılık ve sevgi saçan büyüleyici bir karaktere sahipti. Bizleri masasına davet ettiğinde daha doğru dürüst tanışamadan yanına beş on kişinin gelip büyük bir saygı ve sevgi ile hal hatır ettiğini hayretle izledim. Yunanca, Musevice ve Arnavutçayı ana dili gibi kusursuz konuşuyor, kendisinin hatırını sormaya gelen herkese ayrı bir ustalıkla hitap ediyor, hal hatırını soranlar yanından âdeta ayrılmak istemiyorlardı. Konuşurken insanın gözünün içine bakarak keskin fakat sevgi dolu bakışlarıyla karşısındakini hayrete bırakacak şekilde etkileyebiliyordu. Hayatımda ilk defa böyle bir kişilikle tanışıyordum. Tam manasıyla Yanya’nın ileri gelen eşrafından bir insan karşımda duruyordu. Bizi olanca nezaketi ve canlılığıyla kabul etti ve tanıştık. Nizamettin Bey, 24 Aralık 1927 yılında Gazali Bey ile Melek Hanım’ın oğlu olarak Yanya’da dünyaya gelmiş. İlk ve ortaöğreniminden sonra Yanya’daki Alliance Musevi Okulu’na ilk giden Müslüman öğrenciler arasında yer almış. Uzun yıllar ticaretle uğraşan Nizamettin Bey, akrabalarını ziyarete gittiği Arnavutluk’ta diktatör Enver Hoca yönetimi tarafından 17 yıl Tiran’da tutsak tutularak memleketine dönmesine izin verilmemiş. Uzun bir aradan sonra memleketi Yanya’ya dönen Nizamettin Bey, 1900’lü yılların başında Yanya Mahkeme-i Şeriyye Başkâtipliği görevinde bulunan ve 1913 yılında İstanbul’daki Şeyhülislamlık (Meşihat) makamı tarafından Yanya Mahkeme-i Şeriyye Başkatipliğinden Yanya Müftülüğü görevine terfi ederek 1949 yılındaki vefatına kadar son Yanya Müftüsü olarak görev yapan Mustafa Fuat Efendi’nin kızı İhsan hanımla evlenmiş. 1916 yılında Yanya’nın Yunanistan’a geçmesiyle birlikte, Yunan hükümeti Yanya Müftüsünü değiştirmemiş ve vefatının sonuna kadar Mustafa Fuat Efendi müftülük görevini sürdürmüştür. Nizamettin Bey Mustafa Fuat Efendinin kızı İhsan hanımla evlenmiş. 1924’teki zorunlu nüfus mübadelesinden muaf tutulan bazı Osmanlı aileleri ve civardaki Müslümanlara yönelik dini hizmetleri yürüten Müftü Mustafa Fuat Efendi’nin 1949 yılında vefatından sonra, damadı Nizamettin Bey bölge Müslümanlarının problemleriyle hayatının sonuna kadar yakından ilgilenmiş, onların âdeta manevi babalığını yürütmüştür. Nizamettin Bey Batı Trakya ile de daima yakın temas içerisinde olmuş her yıl azınlığın fakir ve fukarasına dağıtılmak üzere onlarca kurban bağışlarında bulunmuştur. Rodop ilindeki Merhum Karacaoğlan Köyü İmamı Abdullah Topal Hüseyinoğlu 1945’li yıllarda askerlik görevi için gittiği Yanya’da askeriye komutanı tarafından Müftü Mustafa Fuat Efendi’nin hizmetine verilir ve askerlik görevi tamamlanana kadar müftünün hizmetinde bulunur. Müftü Mustafa Fuat Efendi vefat ettiğinde kendisi için askeri tören düzenlenir ve defin işlemlerini merhum Karacaoğlan köyü imamı Abdullah Topal Hüseyinoğlu gerçekleştirir. Müftü Fuat Efendi ve damadı Nizamettin Bey ile ailevi dostluk kuran merhum Karacaoğlan köyü imamı, oğlu Mustafa İmamoğlu’nu da aile ile tanıştırır ve Nizamettin Bey vefat edene kadar bu dostluk devam eder. Nitekim, Mustafa Fuat Efendi’nin cenaze ve defin işlemlerini gerçekleştiren merhum Karacaoğlan Köyü İmamı Abdullah Topal Hüseyinoğlu olmuş, Fuat Efendi’nin damadı Nizamettin Bey’in defin işlemleri ve cenazesini kıldırma görevi ise oğlu Mustafa İmamoğlu tarafından gerçekleştirilmiştir. 17 Aralık 2011 Cumartesi gecesi hayata gözlerini yuman Nizamettin Bey’in vefatını öğrendiğimde tarif edilemez bir üzüntü hissettim. Hâlbuki kendisini çok az tanımış ve kendisiyle bir kaç saate sığan bir zamanı birlikte geçirmiştim. Fakat vefatına çok üzüldüm; belki de içimde hissettiğim bu tarif edilemez burukluk onun Yanya’nın son Osmanlı Müslümanlarından ve kendisini etrafa bu kadar çok sevdirmesinden kaynaklanıyordu. Keşke kendisini daha çok tanıyabilme fırsatım olsaydı. Buna rağmen kısa zaman için bile olsa kendisiyle tanışma fırsatı yakaladığım için kendimi şanslı addediyorum. Dinine ve kültürüne bağlı olarak yaşayan fakat bölgedeki Müslüman, Hıristiyan, Musevî vatandaşlar ile siyasî, askerî ve dinî zevatın tamamının takdir ve saygısını kazanan Nizamettin Bey ile gururlanmamak elde değil. Kendisine kayınpederi Müftü Mustafa Fuat Efendi’nin nerede metfun bulunduğunu sorduğumda, “Aslan Paşa Camii’nde Esat Paşa’nın yanında gömülü, sancak yeri olan Esat Paşa’nın kabridir. Yanındaki ise Müftü Efendi’nindir, ziyaret edersen ruhuna bir fatiha oku” dedi ve dediği üzere Aslan Paşa Camii’ne gidip son Yanya Müftüsü olarak görev yapan Mustafa Fuat Efendi’nin kabrini buldum. Mezar taşı yok, fakat Esat Paşa’nın kabrinin yanında gömülü. Sağanak yağan bir Mayıs yağmuru altında son Yanya Müftüsünün kabri başında bulunmanın mutluluk ve hazzını satırlarla tarif etmek mümkün değil. Hayattayken bizler tarafından bilinmeyen bu insanlar, öldükten sonra bile arkalarında kabirlerinde kim olduklarını yazan emareler bırakmamışlardı. Aslan Paşa Camii haziresinde isimsiz onlarca mezarın bulunduğunu fark ettim, kimisi paşa, kimisi bey, kimisi de yerli Osmanlı Müslümanlarının yalnız ve mahzun kabirleriydi. Kendisinden ayrılmadan önce Nizamettin Bey’e Yanya’da kendisini yalnız hissedip hissetmediğini sorduğumda bana gülümseyerek “Hayır! Nasıl yalnız hissedebilirim ki, Yanya bana ait, ben de Yanya’ya aidim” dedi. 21 Aralık 2011 Çarşamba günü öğle namazını müteakip yağmurlu bir havada toprağa verilen Nizamettin Bey’in cenazesine katılanlar arasında yer alan sabık Epir Bölge Genel Sekreteri P. Papadopulos, “Bugün Yanya’nın önemli bir tarihî mirası aramızdan ayrılmıştır. Kişiliğiyle Yanya’ya renk katan Nizamettin Bey’i arayacağız.” dediğini öğrendiğimde, Nizamettin Bey’in bana ayrılmadan önce “Yanya bana ait ben de Yanya’ya aidim” derken ne demek istediğini daha iyi anladım. Allah rahmet eylesin ve mekânı cennet olsun... 




Του Αϊντήν Μποσταντζή bostanciaydin@yahoo.com Πριν επισκεφθώ για πρώτη φορά τα Ιωάννινα, τον περασμένο χρόνο, γνώριζα την όμορφη αυτή ιστορική πόλη μέσα από τον Αλή Πασά και το επιβλητικό περίφημο τέμενος Ασλάν Πασά των Ιωαννίνων, το περίφημο νησί και του αργυροχρυσοχόους της. Αξίζει πραγματικά να δει κανείς την πόλη των Ιωαννίνων. Πρόκειται για μία γοητευτική πόλη, με τα ιστορικά της τεμένη με τους μιναρέδες τους, τις παλιές εκκλησίες, τις παλιότερες συναγωγές της Ελλάδας και τα ιστορικά αρχοντικά. Μια κοσμοπολίτικη πόλη, συμφιλιωμένη με την ιστορία. Ακριβώς απέναντι από το ξενοδοχείο που διέμενα υπήρχε το ρολόι του κατασκευάστηκε κατ’ εντολή του τελευταίου Μεγάλου Βεζίρη των Οθωμανών, Τεβφίκ Πασά, που στέκεται ορθό με τις όμορφες επιγραφές στα οθωμανικά, με περσική και αραβική καλιγραφία . Τα τεμένη Ασλάν Πασά και Φετχιγιέ, με τους λεπτούς και ψηλούς μιναρέδες, ολοκληρώνουν την ιστορική σκιαγραφία της πόλης των Ιωαννίνων. Αναφερόμενοι στα Ιωάννινα, το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό μας, είναι ο Αλή Πασάς και το τέμενος που κατασκεύασε, ο μεντρεσές και τα φιλανθρωπικά ιδρύματα με τις περιουσίες που προστατεύονται ακόμη και σήμερα. Αν και πέρασαν περίπου δύο αιώνες από την εποχή του Αλή Πασά, τον μνημονεύουν με σεβασμό. Ο Αλή Πασάς που περιγράφεται από τους ιστορικούς μέσα από αντιφατικούς μύθους, συνεχίζει να διατηρεί μέχρι και τις μέρες μας τη θέση του ως σήμα κατατεθέν της πόλης των Ιωαννίνων. Το τελευταίο πράγμα που περνούσε από το μυαλό μου, ήταν ότι θα γνωρίσω αυτή τη μεστή σε ιστορία πόλη, από τον τελευταίο εν ζωή οθωμανό μουσουλμάνο. Είχα την ευκαιρία να γνωρίσω τον οθωμανό αυτό κύριο, που έμοιαζε να ξεπηδά μέσα από τις σελίδες της ιστορίας, σε μια ιστορική καφετέρια που βρισκόταν απέναντι από το παρθεναγωγείο που κατασκευάστηκε το 1899, την εποχή του Σουλτάνου Αμπντουλχαμίτ του Β’. Ο 84χρονος αλλά εύρωστος αυτός κύριος, δεν ήταν άλλος από τον Νιζαμεττίν Μετκόμπει, το γαμπρό του τελευταίου Μουφτή των Ιωαννίνων, Μουσταφά Φουάτ Εφέντι. Ο γερασμένος αυτός πλάτανος, με το εκλεπτυσμένο παρουσιαστικό του και την κοινωνική του φύση, που πλησίαζαν όλοι για να χαιρετίσουν, θαυμάζοντάς τον για τα δύο κινητά που είχε, διέθετε ένα γοητευτικό χαρακτήρα και σκορπούσε γύρω του ζωντάνια και αγάπη. Παρακολούθησα με θαυμασμό, πέντε με δέκα άτομα που ήρθαν και του απευθυνθήκαν με μεγάλη αγάπη και σεβασμό. Μιλούσε άπταιστα Ελληνικά, Εβραϊκά και Αλβανικά ενώ μιλούσε με διαφορετική μαεστρία σε κάθε άνθρωπο που του απηύθυνε το λόγο για να τον ρωτήσει τι κάνει, κάνοντας τους να μην θέλουν να απομακρυνθούν από αυτόν. Προκαλούσε το θαυμασμό σε όποιον βρισκόταν απέναντί του με το κοφτερό αλλά γεμάτο αγάπη βλέμμα του, ενώ κοιτούσε πάντοτε το συνομιλητή του στα μάτια. Πρώτη φορά στη ζωή μου, γνώριζα μια τέτοια προσωπικότητα. Απέναντί μου στεκόταν κάποιος από την αριστοκρατική τάξη των Ιωαννίνων. Μας υποδέχτηκε με όλη του την ευγένεια και τη ζωντάνια. Ο Νιζαμεττίν Μπέι, γεννήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 1927 στα Ιωάννινα και ήταν γιος του κυρίου Γκαζαλί και της κυρίας Μελέκ. Μετά από την ολοκλήρωση των σπουδών του σε δημοτικό και γυμνάσιο, υπήρξε ένας από τους πρώτους μουσουλμάνους που φοίτησαν στο εβραϊκό σχολείο Αλιάνς. Ασχολήθηκε με το εμπόριο για πολλά χρόνια. Επί δικτατορίας του Ενβέρ Χότζα, υπήρξε για 17 χρόνια υπό περιορισμό στα Τίρανα, όπου μετέβη για να επισκεφθεί κάποιους συγγενείς του. Ο Νιζαμεττίν Μπέι που επέστρεψε στα Ιωάννινα μετά από πολλά χρόνια, παντρεύτηκε την κόρη του Μουσταφά Φουάτ Εφέντι, που υπήρξε αρχιγραμματεάς του Ιεροδικείου των Ιωαννίνων, στις αρχές του 1900 και το 1913 διορίστηκε ως μουφτής Ιωαννίνων από την Αρχιμουφτεία της Κωνσταντινούπολης, αξίωμα το οποίο υπηρέτησε μέχρι και το θάνατό του το 1949. Με την προσάρτηση των Ιωαννίνων στην Ελλάδα, το 1916, η ελληνική κυβέρνηση, δεν άλλαξε το Μουφτή Ιωαννίνων, και έτσι ο Μουσταφά Φουάτ Εφέντι διατήρησε το αξίωμά του μέχρι και το θάνατό του. Ο Νιζαμεττίν Μπέι παντρεύτηκε την κόρη του Μουσταφά Φουάτ Εφέντι, την Ιχσάν. Ο Μουσταφά Φουάτ Εφέντι, προσέφερε θρησκευτικές υπηρεσίες σε κάποιες οικογένειες οθωμανών που δεν αντηλλάγησαν με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 καθώς και στους μουσουλμάνους της γύρω περιοχής. Μετά το θάνατό του, ο γαμπρός του Νιζαμεττίν Μπέι, υπήρξε πνευματικός καθοδηγητής των μουσουλμάνων της περιοχής. Ο Νιζαμεττίν Μπέι διατηρούσε πάντοτε στενές σχέσεις και με τη Δυτική Θράκη όπου και κάθε χρόνο προσέφερε δεκάδες κουρμπάνια με σκοπό να διανεμηθούν στους άπορους της μειονότητας. Ο ιμάμης του χωριού Άρατου του Ν. Ροδόπης, Αμπντουλλάχ Τοπάλ Χουσείνογλου, πήγε στα Γιάννενα το 1945 για να πραγματοποιήσει την στρατιωτική του θητεία, όπου με απόφαση του διοικητή του στρατεύματος στα Ιωάννινα, δόθηκε στην υπηρεσία του Μουφτή. Μετά το θάνατο του Μουσταφά Φουάτ Εφέντι, πραγματοποιείται κηδεία με στρατιωτικές τιμές, ενώ την επικήδεια λειτουργία τελεί ο αείμνηστος ιμάμης του χωριού Άρατου, Αμπτνουλλάχ Τοπάλ Χουσείνογλου. Ο ιμάμης του Άρατου συνάπτει οικογενειακή φιλία με τον μουφτή Μουσταφά Φουάτ Εφέντι και τον γαμπρό του, Νιζαμεττίν Μπέι και ο γιος του Μουσταφά Ιμάμογλου, συνεχίζει αυτή τη φιλία μέχρι το θάνατο του Νιζαμεττίν Μπέι. Καθώς λοιπόν την επικήδεια λειτουργία του Μουσταφά Φουάτ Εφέντι, πραγματοποίησε ο ιμάμης του Άρατου, Αμπντουλλάχ Τοπάλ Χουσείνογλου, την επικήδεια λειτουργία του Νιζαμεττίν Μπέι, πραγματοποίησε ο γιος του, Μουσταφά Ιμάμογλου. Όταν πληροφορήθηκα το θάνατο του Νιζαμεττίν Μπέι, το βράδυ της 17ης Δεκεμβρίου 2011, ένοιωσα απερίγραπτη θλίψη. Πέρασα μόνο λίγες ώρες μαζί του και δεν τον γνώριζα καλά. Ωστόσο, λυπήθηκα ιδιαίτερα: Η θλίψη μου αυτή, μπορεί και να προερχόταν από το γεγονός ότι ήταν ο τελευταίος οθωμανός μουσουλμάνος των Ιωαννίνων και τον αγαπούσαν όλοι. Μακάρι να μου δινόταν η ευκαιρία να τον γνωρίσω καλύτερα. Παρόλα αυτά, νοιώθω τυχερός που μπόρεσα να τον γνωρίσω έστω και για λίγη ώρα. Δεν μπορεί κανείς να μην υπερηφανεύεται με τον Νιζαμεττίν Μπέι, που έζησε σεβόμενος τις θρησκευτικές και πολιτιστικές του αξίες χαίροντας του σεβασμού και της αγάπης των μουσουλμάνων, χριστιανών και εβραίων αλλά και του στρατιωτικού, του πολιτικού και του θρησκευτικού κόσμου της περιοχής. Όταν ρώτησα που βρίσκεται ο τάφος του πεθερού του, Μουφτή, Μουσταφά Φουάτ Εφέντι, μου είπε: «είναι θαμμένος στο τέμενος Ασλάν Πασά, δίπλα από τον Εσάτ Πασά. Σε περίπτωση που τον επισκεφθείς διάβασε μια προσευχή στη μνήμη του». Επισκέφθηκα το τέμενος Ασλάν Πασά, όπως μου είπε, και βρήκα τον τάφο του Μουσταφά Φουάτ Εφέντι που έχρησε μουφτής Ιωαννίνων. Δεν υπάρχει κάποια επιτύμβια στήλη, αλλά βρίσκεται δίπλα από τον τάφο του Εσάτ Πασά. Δεν μπορώ να περιγράψω με λόγια την ευτυχία και την ευχαρίστηση που ένοιωσα όταν στεκόμουν κάτω από τη βροχή, μπροστά στο μνήμα του τελευταίου Μουφτή των Ιωαννίνων. Οι άνθρωποι αυτοί που δεν γνωρίζαμε όσο ζούσαν, δεν μας άφησαν αφότου πέθαναν, στοιχεία στα μνήματά τους για το ποιοι είναι. Πρόσεξα ότι γύρω μου υπήρχαν πολλά μνήματα χωρίς επιγραφές. Μνήματα που στέκονταν μόνα και μελαγχολικά. Κάποια ανήκαν σε πασάδες, κάποια σε μουσουλμάνους της περιοχής. Όταν, πριν αποχωριστούμε, ρώτησα τον Νιζαμεττίν Μπέι, αν νοιώθει μοναξιά, μου είπε χαμογελώντας: «Όχι! Γιατί να νοιώσω μοναξιά; Τα Ιωάννινα μου ανήκουν και εγώ ανήκω στα Ιωάννινα». Ανάμεσα στους παριστάμενους, στην κηδεία του Νιζαμεττίν Μπέι την Τετάρτη, 21 Δεκεμβρίου 2011 που πραγματοποιήθηκε υπό βροχή, βρισκόταν και ο πρώην Γενικός Γραμματέας της Περιφέρειας Ηπείρου, Π. Παπαδόπουλος, ο οποίος δήλωσε: «Σήμερα έφυγε από ανάμεσά μας, μια σημαντική ιστορική κληρονομιά των Ιωαννίνων. Θα μας λείψει ο Νιζαμεττίν Μπέι, που πρόσθετε χρώμα στα Ιωάννινα με την προσωπικότητά του». Τότε κατάλαβα ακριβώς τι εννοούσε ο Νιζαμεττίν Μπέι με αυτό που μου είπε πριν αποχωριστούμε: «Τα Ιωάννινα μου ανήκουν και εγώ ανήκω στα Ιωάννινα». Είθε ο Θεός να τον ελεήσει…